Μαντελστάμ-Ελπίδα στα χρόνια της απελπισίας

...Διευθύνσεις έχω ακόμα και μπορώ

των πεθαμένων τις φωνές μ' αυτές να βρω.

(Όσιπ Μαντελστάμ

 μτφ.Άρης Αλεξάνδρου)

Θα μπορούσε να διαβαστεί σαν ένα συγκλονιστικό μυθιστόρημα.Φευ!!!είναι όμως μια τραγική πραγματική μαρτυρία.Ο άνθρωπος απέναντι στην απολυταρχία και το διωγμό,πέραν του χρόνου,του τόπου και του καθεστώτος.

Αιώνα μου
Θηρίο μου
Στα μάτια ποιος μπορεί
Να σε κοιτάξει
Και με το αίμα του να δέσει
Των δυο αιώνων σπόνδυλους;

Η Ναντιέζντα(Ελπίδα) Μαντελστάμ,(1899-1980) γυναίκα του μεγάλου και γενναίου ποιητή 'Οσιπ Μαντελστάμ,καταγράφει τη ζωή,τον διωγμό,εξορία,και τελικά το θάνατο του ποιητή σε στρατόπεδο μεταγωγών προς γκουλάγκ κοντά στο Βλαδιβοστόκ το 1938.
Αγαπά τον Όσιπ,τον ακολουθεί στην πρώτη του 3ετή εξορία 1934-1937.Μετά μέχρι τη νέα του σύλληψη το 1938 τους απαγορεύουν να μείνουν σε μεγάλες πόλεις και να εργαστούν-ούτε μεταφράσεις δεν του επιτρέπουν να κάνουν-καταδικάζοντας τους σε πείνα και εξαθλίωση.Κάποιοι λίγοι θαρραλέοι τους βοηθούν να επιβιώσουν.Από τότε σκοπό της ζωής της θέτει να σώσει το έργο του και μοναδικός τρόπος είναι η απομνημόνευση των ποιημάτων του, αφού όχι μόνο η έκδοση τους έχει απαγορευτεί,αλλά και τα χαρτιά που τα καταγράφει κατάσχονται κατ' επανάληψη.(Την απομνημόνευση αναφέρουν και άλλοι διωκόμενοι ποιητές ως μοναδικού μέσου διάσωσης του έργου τους).

Την αγαπώ τη γη ετούτη τη φτωχή

γιατί άλλη δεν έχω...

Ποιο ήταν το έγκλημα του Ποιητή?
Το 1934 χαστούκισε δημόσια τον Αρχιχαφιέ των συγγραφέων Αλεξέι Τολστόι και έγραψε ένα ποίημα για τον Στάλιν,που τόλμησε να το διαβάσει σε μερικούς "φίλους και συναδέλφους" κάποιος από τους οποίους τον κατέδωσε στη μυστική αστυνομία GPU/NKVD.
Το ποίημα-κραυγή για τον Στάλιν που το πλήρωσε με τη ζωή του είναι το ακόλουθο:

Ζούμε δίχως να νιώθουμε κάτω απ' τα πόδια μας τη χώρα, 

 τα λόγια μας στα δέκα βήματα ψυχή δεν τα ακούει τώρα, 

κι όπου κουβέντα αρχινούν,

  για του Κρεμλίνου τον βουνίσιο κάτι θα πουν. 

Χοντρά τα δάχτυλά του, με σκουλήκια μοιάζουν παχιά, 

σαν βαρίδια οι κουβέντες του ηχούν με σιγουριά.

 Κατσαριδίσια τα μουστάκια του γελούν,

 και από τις μπότες του οι λαιμοί λαμποκοπούν.

Ολόγυρα, με τους λεπτούς λαιμούς,πλήθη ηγετών,

κι αυτός να παίζει με τη δουλοπρέπεια ανθρώπων μισερών.

Ένας σφυρίζει,άλλος νιαουρίζει,κάποιος τρίτος κλαψουρίζει,

κι αυτός μονάχα φλυαρεί και σ' όλους στον ενικό μιλεί,

σαν πέταλα τα διατάγματα απανωτά σφυροκοπά,

κι άλλον στο κούτελο τον βρίσκει,άλλον στο φρύδι,άλλον στο μάτι,άλλον στ'αχαμνά,

κάθε εκτέλεση είναι γι' αυτόν γιορτή,

για τον Οσετίνο με το στήθος το πλατύ. 

Από το θάνατο του Όσιπ το 1938 έως το 1964 όταν της επιτράπηκε να επιστρέψει στη Μόσχα,η Ναντιέζντα μετακινόταν από πόλη σε πόλη στις απόμακρες επαρχίες της αχανούς χώρας ζώντας ως δασκάλα ξένων γλωσσών ή από μεταφράσεις με ψευδώνυμο.Στη διάρκεια του πολέμου ημιπαράνομα την παίρνει στην Τασκένδη μαζί της η Αχμάτοβα (η καλύτερη φίλη του Όσιπ),μοιράζεται μαζί της το συσσίτιο της και την σώζει από το θάνατο.Γράφει "...κι έτσι,άστεγη,με ξέχασαν,γι' αυτό και επέζησα και διέσωσα τα ποιήματα του Όσιπ.."

Το βιβλίο είναι σημαντικό και για έναν ακόμη λόγο.Γίνονται εκτενείς αναφορές για διάσημα ονόματα του "Πνευματικού κόσμου" της Ρωσίας/Ε.Σ.Σ.Δ. και τη στάση που κράτησαν στα ατέλειωτα εφιαλτικά χρόνια.
Ενδεικτικά: Γκόρκι,Πάστερνακ,Αχμάτοβα,'Ερενμπουργκ,Μπάμπελ,Μπερντιάγεφ,Μπουλγκάκοφ,Σολόχοφ, Τσβετάγεβα,κ.α.

Το βιβλίο στάλθηκε κρυφά στο εξωτερικό κι εκδόθηκε το 1970.Στη Σοβιετική Ένωση κυκλοφορούσε σε σαμιζντάντ,(παράνομα).

Η  Ναντιέζντα Μαντελστάμ δεν καταγράφει μόνο βιογραφικά ένα χρονικό.Διαθέτει την παιδεία και την εμπειρία για επέκταση των ορίων των πληροφοριών στα πριν και τα μετά.Στοχάζεται πάνω στην ανθρώπινη μοίρα και τραγωδία.Νηφάλια χωρίς πάθη είναι η αλήθεια της.

-Η παλιά παροιμία "Μη πεις ποτέ πως δε θα πας στη φυλακή και δε θα βγεις στη ζητιανιά" ίσχυε αναντίρρητα

-Χάνοντας την ελπίδα,χάνουμε και το φόβο.

-Τίποτα δεν συνδέει σε τέτοιο βαθμό,όσο ένα έγκλημα που διαπράττεται από κοινού.

-Ο φόβος και η προπαγάνδα μας έκανε να βρισκόμαστε σε μια κατάσταση παρόμοια με αυτή της ύπνωσης

-Η αδιαφορία του πλήθους πλήγωνε και τυραννούσε τον Όσιπ.

-"Γιατί σου έχει κολλήσει ότι οφείλεις να είσαι ευτυχισμένη;"

-Κανένας δεν θέλει να αποχωριστεί τις αυταπάτες του.

-Η λέξη συνείδηση είχε περιέλθει σε αχρηστία,δεν χρησιμοποιούνταν ούτε στις εφημερίδες,ούτε στα βιβλία,ούτε στα σχολεία...

-Όλοι μας κάνουμε αυτό που μας διατάζουν

-Η αξία του ανθρώπου υπολογίζεται σε σχέση με τη χρησιμότητα του για τον ηγεμόνα και την κλίκα του.

-Καθεστωτική λογοτεχνία και οι υπηρέτες της.....Θυμάμαι τα λόγια του Γκέρτσεν για τη διανόηση,η οποία τόσο πολύ φοβάται το λαό,ώστε είναι πρόθυμη να αλυσοδέσουν την ίδια αρκεί να μην αφαιρεθούν τα δεσμά από το λαό.

-Μας μάθαιναν να ριχνόμαστε σα τα σκυλιά στους συνανθρώπους μας και μετά να γλείφουμε το χέρι του κυνηγού γρυλίζοντας ακατανόητα. 

-Ο Όσιπ οδήγησε αγέρωχα τη ζωή του προς τον χαμό που τον περίμενε....Η πρώτη παρόρμηση του θα μπορούσε να ονομαστεί: "Δεν μπορώ να σωπάσω"

-Ήταν μια περίοδος μαζικής συνθηκολόγησης...

-Εφόσον σκοτώνουν εξ' αιτίας της ποίησης,σημαίνει ότι τη φοβούνται

-"Τώρα ηρέμησε" μου είπε το '60 η Άννα Αχμάτοβα"μάθαμε πια τον βαθμό ανθεκτικότητας της ποίησης"

-Η κοινωνική διαστρωμάτωση γινόταν απολύτως διακριτή.Οι άνθρωποι που τους επιτρεπόταν να έχουν ένα μικρό κομμάτι από την πίτα,εκτελούσαν ό,τι τους ζητούσαν.

-Οι σταθερές ιδέες συνήθως δημιουργούνται σε νεαρή ηλικία,και σπάνια οι άνθρωποι τις αναθεωρούν.

-Σωστά επισήμανε ο Ένγκελς ότι η φονική βιομηχανία είναι πάντα η πλέον πρωτοποριακή.

-Ο άνθρωπος κάθεται και σκαλίζει με το μαχαιράκι του ένα κομμάτι ξύλο,κι απ' αυτό βγαίνει ο Θεός.

-Οι γείτονες θα τον κατέδιδαν αμέσως....Οι πάντες φοβόντουσαν τους πάντες.

-Εμείς οι γυναίκες αποδειχτήκαμε πραγματικά εφτάψυχες.

-Ο Όσιπ δεν απέκτησε ποτέ του δεύτερο παντελόνι,επειδή πάντα βρισκόταν κάποιος που δεν είχε ούτε ένα (κι έπρεπε να του το δώσει).

-Την έλεγαν Μάρτα.Κάποτε με ρώτησε απορημένη γιατί οι φοιτητές που αναζητούν την αλήθεια αναπόφευκτα έλκονται από την ποίηση.Και τότε ως κρίσιμο χαρακτηριστικό πρόβαλε η στάση του ανθρώπου απέναντι στη ποίηση.Αυτή είναι το θησαυροφυλάκιο των αξιών μας.Τα ποιήματα επαναφέρουν τους ανθρώπους στη ζωή και αφυπνίζουν τη συνείδηση και τη σκέψη.

-Όλοι μας ήμασταν  πρόβατα επί σφαγήν ή ευπειθείς βοηθοί των δημίων.

-Οι επαγγελματίες ανθρωπιστές δεν ενδιαφέρονται για τη ζωή μεμονωμένων ανθρώπων αλλά για την ανθρωπότητα γενικά.

-Τον Όσιπ τον πέταξαν σ' ένα λάκκο.Οι κρατούμενοι θάβονταν γυμνοί για να μη χάνονται τα ρούχα.Σε κάθε λάκκο πετάγονταν κάμποσοι άνθρωποι αφού οι μακαρίτες ήταν πάντα μπόλικοι,κι από το πόδι του καθενός κρεμόταν μια ετικέτα με ένα νούμερο.



Υ.Γ. To 1978 επισκέφτηκε τη Ναντιέζντα  Μαντελστάμ  o Bruce Chatwin και στο "ΤΙ ΓΥΡΕΥΩ ΕΔΩ"  περιγράφει το διάλογο και τις εντυπώσεις.

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ

"Ποιόν ακόμα θα σκοτώσεις;

Ποιόν ακόμα θα δοξάσεις;

Ποιο άλλο ψέμα θα σκαρώσεις;"

   Ένα μέρος από το έργο του 'Οσιπ Μαντελστάμ κυκλοφόρησε κάποτε στην Ελλάδα.Δυστυχώς σήμερα είναι δυσεύρετα αυτά τα βιβλία.

Το μοναδικό αυτό πεζό "Ταξίδι στη Αρμενία" παρόλο που δεν είναι ιδιαίτερα παλιά έκδοση εξαντλήθηκε γρήγορα,το δανείστηκα για διάβασμα αλλά ακόμη δεν έχω καταφέρει να το αποκτήσω.

Το κείμενο είναι μικρό και ιδιόμορφο.Δημοσιεύτηκε το 1933.Κλείνει με μια ιστορία-μύθο από την παράδοση συμβολική αλλά και προφητική για τη μοίρα του ποιητή.Η λογοκρισία επέμενε να αφαιρεθεί.Ο ίδιος αρνείται.Άλλωστε είχε ήδη δημοσιευτεί σε περιοδικό.

Στο βιβλίο αυτό υπάρχει ως επίμετρο το σημαντικό κείμενο αναμνήσεων του βιολόγου Μπορίς Κούζιν. Γνωρίστηκαν τυχαία στην Αρμενία το 1930 και γεννήθηκε μια μοναδική φιλία.Η βαθιά και θερμή αυτή φιλία και η συμπαράσταση του φίλου βγάζει τον Ο.Μαντελστάμ από τη σιωπή πέντε χρόνων.Ο ίδιος το δηλώνει με το στίχο

"Με τη φιλία,σαν από πυροβολισμό,αφυπνίστηκα" 

Ο Κούζιν λέει:"Ο Όσιπ όχι μόνο δεν ήταν κατηφής,αλλά το αντίθετο,ήταν άνθρωπος εύθυμος και διέθετε όσο κανείς την αίσθηση του χιούμορ και την ικανότητα να αστειεύεται ακόμη και στις πλέον ζοφερές και δύσκολες στιγμές της ζωής του.."